« پهره روتاک » « روزنامه پهره »
ادبیات بلوچ« پهره روتاک » « روزنامه پهره »
ادبیات بلوچشموشتی چون پیکه ورد به لوٹیت
شموشتی چون پیکه ورد به لوٹیت
زرد شلواریں کروس
و
ٹک ٹک جامگیں ماکیاں
یک واهندے ءَ یک کروس و یک ماکیانے هست ات .
کروس ءَ زردیں شلوارے پاد ات و ماکیان ءَ ٹک ٹکیں پیرام و جامگے گورا ات .
آهاں باز وَش و وَش تبین اتنت . کروس دگرانی سراد و جاهاں په نیم چمے هم نچارتگ ات ، بلکیں سرجمیں روچ ءَ گوں ماکیان ءَ تـَـرّ و گرد کنان ات . وهدے که دان و چینکی ودی کرت ، هما دمانی گوانک ءَ جت : « کو - کو - کو ! ودی اوں کرت ، کو - کو - کو ! ودی اوں کرت ! » _ تاں هما دمان که ماکیان مه اشکتیں و تچاں مه یهتیں بسی نکرت .
بهارءَ ماکیان هر روچ یک اِسپیده ( هیک - هامرگ )ے نات و ایر ءَ کرت و واهندی آهاں زرت و برت .
یگبرے ماکیان پگر کنان بیت که چون چیپل بکنت . همے وهد زرد شلواریں کروس بال کت و برزگے ءَ نشت و وتی تنگهیں بالانی شانت و بانگی دات :
_ کوکوڑی کووو ! گوش کنیت مردماں !
جمبرے آزمان انت - هئور ءَ بیت !
کوکوڑی کووو ! بــِـرگرد ایت کار ءَ
هئور بس کرت و روچ درآتکگ !
آئی ءِ کار بس همیکر ات .
همے وهد ماکیان وتا چنڈینت .پاد اهت، هوش کناں ، اے نیمگ و آ نیمگ ءَ روان بیت .
روگ ات و وتا گوئشان ات :
_ من چون وتی اسپیده و هیکان ءَ مُچ بکناں ، چون اش مُچ بکناں ...
چون من آهانی هیالداری ءَ بکناں ، هیالداری ءَ بکناں ...
لوگ و دوار ءِ یک کــَشے ءَ کوهنین توس ( Birch ) ءِ درچکے هست ات .
آ سرجمین گپاں اشکناں و گوشداران ات . ماکیان روان و هبر کنان ات و کوهنیں توس ءِ درچک آئیا گوئشت :
_ ماکیانلک من ترا سوجے دیاں . منی ٹال و شاهڑانی نیام ءَ هالیگیں کدوگے هست . کنگ ( Kang ) آئیا ٹهینتگ و پدا چه ادان رپتگ . تو همے کدوگ ءَ وتی هامرگاں ایرکت کن ئے .
ماکیان کوهنیں توس ءِ درچک ( دِرَهچ ) ءِ منتوار بیت . چپ و چاگردی چارست که باریں کسے آوانی هبران اشکتگ یاں نه و وهدے که دلجم بیت که کس اوداں نهنت ، درچک ءِ سرا سرکپت . هموداں که تاکی باز بز اتنت . کدوگ همودان ات ، چارتی ، جوان ات ، اسپیده یے هموداں ایرکرت .
_ کک- کک - کک ! هامرگ اون ایر کرته ! کک-کک-کک ! هامرگ !هامرگک! ...
_ چو تئو وتی سِرّ و رازا چیر دیئے ! _ کوهنیں توس ءِ درچک وتی شاه ( شاهڑ و ٹال ) ءَ شـَپـِـرّ شـَپـِـرّ کناں چنڈینت و گوئشتی .
ماکیان چه اے گپ شـُهره بوت . چه اود و رَند هچ وهدی پدائی چو نکرت .
هر روچ ماکیان درچک ءِ برزگ ءَ چیریں کدوگ ءَ هامرگے ایر ءَ کرت . چو آئیا بازیں اسپیدهے ایر کرت ...
پدا ماکیان وتی هامرگانی ( آمرگانی ) سرا وپت و پگر کناں بیت : هـئـو - هـئـو کروس الم ءَ وَش بیت وهدے که آئیا گوں چیپلاں بگندیت .
پگاه مهلا ماکیان چه وتی اسپیدهانی کدوگ ءَ درا درکپت تاں چنت دانگ چینک و دانگے به چنت و بوارت یا وتی کدوگ ءَ ببارت تاں وتی شُد ءَ بپروشیت ، همودی چه تاکانی وَش و نوکیں شپ نمباں آپ وارت و اپدا وتی هیکانی سرا وپت .
کروس هچ دابے سرپد نبوت که ماکیان کُجه گار بوتگ . سراد ءِ یک پهناتے ( کـُـنـڈے )هیران و پگر کنان یک پادے ءِ سرا اوشتات و یکین چمی بست .
_ مئی ماکیان گوئش ئے مرته که پهک گار انت . _ لوگبانک گوں بژن گوئشان ات .
_ باز اپسوز انت منا پر آئیا ! ._ لوگواجه گوئشان ات .
ماکیان وَش ات که هچ کس نزانت که آئی کجا انت .روچ گوئزان اتنت . توس ءِ درچک ،پر آئیا کسهان گوئشان ات . ماکیان گوش کنان ات و پر وت هوش کنان ات : هـَئـو ، کروس وهدے که منا گوں گلگے چیپل بگندیت ( بگینت )وَش بیت !
یکبرے که آئی ءِ چیرا پیسکگ و چریکگے بوت ! ...
ماکیانلک چه گـَل ءَ بال بوت .
دگر و دگه نوکینں پیسکگے هم بوت _ سری ( اول ) چه یکیں بال ءِ چیر ءَ و پدا چه دومی بال ءِ چیرا کسے په آرامی آئیا سُنٹ جناں بیت و اپدا پیسکگ ءِ توارے بوت .
شپ ات . تاں پگاه ءَ سرجمیں چیپلاں وتی هیکانی پوجک ءَ تراکینت و چه وتی اسپیدهاں در کپت انت . پیریں توس ءِ درچک هم اے شپ نوپت و آرام نکرت . آئی دیست که چون ماکیان گوں وتی سُنٹ ءَ اسپیدهانی پوچکان ءَ چه کدوگ ءَ رُپت و درا رِهت . چونی اسپیدهاں لیٹینت و چه پرشتگیں اسپیدهانی پوچکاں ، کسان ، تَـرّ و زردکیں چیپلاں در کناں و وتی بانزلانی چیرا چیر دات و گرم کرت .
پگاه ءَ چیپلاں ورگ لوٹست : » پی-پی !»
هنوں بزان هما وهد انت که سرجم چه کدوگ در بکپ انت و وتا پیش بدار انت .
ماکیان چه کدوگ ، ٹالے ءِ سرا پورّ کرت .
_ کوو-کوو-کوو ، چیپلاں . _ توار کناں بیت هنچو که گوئش ئے چیزی ودی کرته .
لوگبانک دِهدے ( گوں اِشتاپ ) داری پدکانک ( پدیانک ) و سپتے زرت و تچاں توس ءِ درچگ ءِ نیمگ ءَ شت . و سرکپت . آئی هساب و اشمار کرت انت : بیست و چار زردکیں ، سیه چکیں یاں اسپیتیں و پرپٹیں چیپلک اتنت !
چیپلکاں سراں چنڈیناں ، و بالاں سُریناں و پی پی کنان اتنت . ماتیں وت ، چه درچک ءِ برزگ ءَ جهل پورّ کرت و نست ( نشت ). چیپلکاں هنگت درچک ءِ برزگ ءَ و داری پدکانک ءِ سرا ، بالک شاناں و نـُکـُک کناں اتنت . کروس چه دلتپرکهی لوٹتی که گوں وتی سُنٹان لوگبانک ءِ چماں بکشیت .
پدا سرجمیناں هوری ءَ شت انت لوگ ءِ تها . وهدے که لوگبانک چیپلاں چه سَپت در کرت و ویل کرت ، آهاں گوں وتی یکین پیرامُک چه لوگ تتک و درکپت انت . آهاں چون پیسکگ اتنت !
لوگبانک پر آهان نانے تـُروسِت و بُرینت و رِهت و تلشتیں هیران ( گلاس )ے ءَ آپ مان کرت و ایر کرت : نوں آپ ورگ و چینک چنئگ ءَ در ببریت .
ماکیان گردگ ات وآئی ءِ چک و چیپلان آئی ءِ همراه اتنت .
زرد شلواریں کروس ءِ شلوار ترپگ ات و کروس ءِ جند وشیانی مَؤج ات .
پشلک که شموشتی چون پیکه ورد به لوٹیت
پگاه پشلک چه واب پاد یهت و لوٹستی ( پایستی ) که چیزے به وارت .
جست و رپت وتی لوگبانک ءِ کِرّ ءَ ، بلے اناگت شموشتی که چون په پـِشـُکی ورد به لوٹیت و بگوئشیت که آئی گُژنه ( شدیگ - هَـڈی ) انت . لوگبانک هم نزانت که پرچا ( پرچے ) آیی یهته . پشلک گریواں چه کت ( بان ) درکپت و سراد ءَ شت . اوداں سُهرگ و ورناییں اپسی دیست .
_ تئو پرچا گریوگ ئے ( گریبئے ) ؟ _ اپس آئیا چُست کرت .
.
_ من پرشی گِریباں که گژنه اوں ، و ورگ لوٹاں ، بلے شموشته اوں که پشکاں چون ورگ لوٹنت . _ پشلک جواب دات .
_ مَه گِرے ( مه گریب ) من ترا پیش داراں که چون بگوئش ئے . بگوئش : « هیننں-هیننں-هیننں...» . ترا هما دمان ءَ ورگ دینت ._ اپس گوئشت .
_ تئو چون چئے گوئشئے ! پشکاں نه شد انت . _ پشک هنگت گیشتر گریواں بوت و جست و چه اوداں رپت .
کهچر ءَ سیاه و کـَـلـَگیں گوکی دیست . گوک پول ( جُست ) کرت :
_ تئو پرچه گریبگ ئے ؟
_ من پرشی گریباں که شموشتگ و بهیال اوں کرته که چون ورد به لوٹاں و من سک گژنه اوں .
_ منی هیال ءَ نیرزیت که اے گپ ءِ سرا تئو بگریب ئے . بگوئش : « مؤ-ؤ-ؤ-ں !» _ و ترا هما دمان ورگ دینت .
_ اُه ، نه ! پشکاں کدیں نه گهاس انت . آهاں دگه دابے گوئش انت . _ و تتک و دیمتر ءَ ڈگارانی نیمگ ءَ رپت .
میش دیست که پشلک گریبگ انت ، جستی کرت :
_ پشلک تئو پرچا گریبگ ئے ؟
_ من شموشتگ که چون پشکاں ورگ لوٹنت . _ پشلک هک-هک کناں گوئشت .
_ بیا منی کِرّ ءَ ، من ترا پیش داراں . بگوئش : « بااااا » و هما دمان ترا ورگ دینت . _ میش گوئشت .
_ نه ، نه ! تهنا میشاں چش گوئش انت . پشکاں دگه دابے گوئش انت . _ پشلک آئیا پسو دات و گریواں پدا تتک و لوگ ءِ نیمگ ءَ شت .
دیوال ءِ بن ءَ اسپیتیں مُرگی دیست . مُرگ جست کرت :
_ پر چا تئو گریوگ ئے ؟ _ وهدے که پشلک وتی هبراں گوئشت انت ، مرگ آئیا لباس کرت و گوئشتی :
_ هنوں ترا ورگ دینت . تو تهنا بگوئش : « کـُـڈاسک-کک-کک » .
_ نه ، تئو چئے گوئش ئے ! پشکاں ککڑاسک ءَ نگوئش انت ، _ ارسی گیش بیت انت . _ بلے چئے گوئش انت شموشتگ اوں ...
و تتک و دیما شت .
همے وهد سیاهیں پشک چه لوگ درکپت و گوئشتی :
_ تهنا من ترا گوئشاں که چون شدیگیں و گژنئیں پشک ورگ لوٹ انت . هنوں برو کنورجاه ءَ ، لوگبانک ءِ کرّ ءَ که هنوں شیراں پالایگ انت ، و بگوئشی : « میاوو ! »
_ هئو راستیں هبر همیش انت ! _ پشلک وَش و گـَل بوت . _ هنچش و تهنا هنچش انت که ورگ لوٹنت !
پشلک تتک و شت کنورجاه ءَ و گوں بزگیں توارے گوئشتی : _ میاااااووو !
جنکوییں لوگبانکی سرپد بوت که بیچارگیں پشلک سک باز گُژنه و شدیگ انت .
_ بیوسیں پشلک ! پرچا تو منا سرجمیں روچ هچ چی نگوئشت که تو ورگ لوٹ ئے ؟
کسانکیں جنکو هیرانے { گلاسے ) ءَ شیر مان کرت و پر آیی نات . پشلک شیران ءَ چلپگ ( چلپ-چلپ ) وران بوت و رندا نشموشتی که وهدے که ورگ لوٹیت بگوئش ایت « میاووو » و وت گوئشگ ات : « میاااااووو ! »
کاه واریں هرگوشک و آئی ءِ لوگ ءِ مردماں
مزنیں پراه و آبادیں جنگلے ءَ هست ات هرگوشکے گوں وتی لوگی و چککاں . آواں سک نیزگار و وار اتنت . آهاں گیشتر وهداں کاهان ءَ رووت و په هُبّ ءَ وارت . ادناییں سبزیں کاهان ءَ . هرچنت آهان ءَ ژِرک ژِرک کـَنـوکیں کــَرم و گـَزرکانی ورگ گیشتر دوست بوت . بلے په همے کاهانی رُنگ و ورگ ءِ هاتر ءَ ، آهان ءَ « کاه وریں » ءِ نوسنگ و نام بندگ بوت . آئی ءِ چکان اش هم جنگل ءِ تها گوں « کاه وار » ءِ نام توار ءَ کرت.
بلے یگبرے چُشیں گپے بوت که هرگوشک ( سیهڑ ) ءِ زیند مَٹ و بدل بوت .
سارتیں تاکریچے ( تاکچنڈے ) ءِ پگاه ءَ هرگوشک ءِ چکانی مات ، گوں هرگوشک گِله کرت :
_ جنگل ءَ سرجمیں سهداراں ، دیر انت زمستان ءِ بند و بست ءَ کرته ، وتی لوگ و دواران اش مُهر و گرم کرته ، تهنا مئی لوگ انت که چه چار نیمگ ، گوریچ مان پُترگ انت . چه گوهر و سارتی ءَ چکاں درهگ انت و دنتان اش ، دنتان ءِ گوں برابر نکپیت !
_ نوں ، نوں ! بس انت ! _ وتی زالی لباس کرت و تسله دات ، _ مرچی مئی لوگ هم چو دگه لوگانی داب ءَ وَش و گرم ءَ بیت . تو جوانیں چاشت و سبارگے بگراد ، من بان ءِ پشت ءَ جوان کناں و دیوال ءِ ٹنک و کڈک ءَ هم تهتگے جناں .
_ چه کجا تو چُشیں مزنیں تهتگے یارئے ؟_ زال ءَ پول کرت .
_ تهتگ ءِ گپ ءَ مکن ! تهنا کسانکیں تهتگکے پکار انت . یک چشیں تهتگکے من جاهے دیستگ ... هموداں که ما وتی ئیداں کرم زور ایں . تو هچ پرواه ءَ مکن ، پهک ءَ من جوڑ کناں !
هرگوشک مستریں هرگوشکک ءَ وتی گوں زرت و چیرکایی هما ڈگار ءِ نیمگ ءَ شت انت که اوداں کـَرَم اش کشتت . آهاں گوں هزار ترس و لرز وتا رسینت ! چونکا ؟ آهانی پشت ءَ آهاں مار ات که کسے جنگل ءَ شپراں و پیداک انت ، آهانی ساه بند بوت ، پدا سرپد بوت انت که گوات انت که درچکانی ٹال و شاهلاں سُرینگ انت و درچکانی تاکاں شپران انت . هما داب که آئی ءِ پت زانتت و گـُپـتت : هئو ، هما ڈگار ءِ پـَـلّ ءِ کش ءَ هنچشیں تهتگے ایر ات .
هرگوشک دیر مهتل نبوت انت ، تهتگ اش زرت و لوگ ءَ سرکت و دیوال ءِ ٹنگ اش بست و مُهر کرت . پدا سرجمیں هرگوشکاں چنت گام پُشت ءَ شت انت و دیوال ءِ نوکیں لـَـبـّـَه اش ، گوں بچکنداں چارت .
تهنا همے وهد ات که هرگوشکانی پت دیست که تهتگ ءِ سرا مزنیں بوٹے ءِ اکس اش کشته ! اولی دمان آئیا اے اکس وَش نبوت و وتی میاریگ کرت که پرچا ( پرچئے ) اے اکسی پیشا ندیستت . اگں پیسری بدیستیں تهتگی چپکا جتت که آیی ءِ بوٹ جَه مه یهتیں ! بلے پدا هم گوں بے پرواهی وتی چکانی گو ( گوئشت ) :
_ هئو ! چو هنگت گهتر انت . بـِـلّ که جنگل ءَ پهک هیال و پگر بکن انت که کـَه واریں هرگوشک ، وتی لوگ ءَ گوں ندارگ و اکساں سینگار کرته !
تهنا همے وهد ات که هرگوشک زانت و مارت که چون ژند و ژکل بوته . آئی ءِ لوگی پر آئیا باز وشتامیں کـَـرَم ءِ بَز و گرمیں مؤش یاورت ات که دستان به لیس ئے !
_ تئی منتوار اوں منی دلبند چه تئی بے دروریں چاشت ءَ ! _ هرگوشک وتی چاشت ءَ وارت و وتی لوگی ئی منتواری گوئشت و تچکی کشِّت تاں کمے آرام بکنت .
_ من هم تئی کار و جهدانی منتوار اوں ! _ آئی ءِ لوگی پسو دات ._ هنوں سرجمیں جنگل ءَ هچ کس ءَ چشیں گرمیں لوگے نیست که ما را هست !
آئیا وتی جود _ شوّ _ ءَ چادرے پردات و چکانی گوئشت که آرام ببئیت که شمئی پت وپته ! ...
جوانیں دمانے ءَ رند ، دروازگ ءِ ٹــُـکّــُگ ءِ توار بوت ، دگه ٹکّـگے ...
چکانی مات وتی لوگ ءِ چبواں ( کوشاں ) پاد کرت و آرام آرام - پادانی لنککانی سرا دروازگ ءِ پشت ءَ شت و آرامی ءَ جستی کرت :
_ کئے تو ؟
_ اے مناں ، پیریں مم ءِ کستریں بچ .
_ ترا چیزے پکار انت ؟ _ هرگوشکانی مات گوں ترس پول کرت .
_ منا گوں بوٹ دوچ ءَ کارے هست انت .
هرگوشکانی مات گوں هیرانی ، چه دروازگ درا چارست و گوں شیرکنیں بچکندے پسوی دات :
_ تئو رَد کپتگ ئے . اے مئی جاه انت ، ما ادنائیں هرگوشکیں ...
_ چو بوت ءَ نکنت ! _ مملک گوئشت . _ سئے شپ و سئے روچ انت که من گردگاں تاں هما لوگ ءَ ودی بکناں که اوداں چبو و کَـئوش ءِ اکس کشته . اوداں پیکه بوٹ دوچ ءِ لوگ ببیت . بل تاں آئی منی چپیں بوٹ ءَ بدوچیت . اے کار ءِ بدل ءَ منی مات پر شما شیشگے شهد ( بینـَـگ ) راه دنت .
_ جوان انت ؛ بلے اداں تو کجه چشیں کشتگیں بوٹے دیست ؟
_ گــُـڑاں اے چئے یـے ؟ _ مملک تهتگ ءِ بوٹ ءِ اکس ءَ پیشداشت .
هرگوشکانی مات لوٹت که مملک ءَ سرپد بکنت که گپ چئے انت ، بلے همے وهد لوگ ءِ کش ءَ دراج پادیں کانگشکے نست و گوئشتی :
_ گـُج انت بوٹ دوچ ؟ من لوٹاں که پر من هنچیں بوٹے بدوچیت که آپ ءَ لیچک مه بیت . جوانین ببنت . من مدام پر آئی ماهیگ ءَ یاراں . چه پُگلانی یارگ هم چک و پد نباں ! تان دلی بلوٹیت !
لوگبانک لوٹت که آهاں جواب بکنت ، بلے هما دمان رجگوکانی سیاد - کاکم ( горностай - ermine ) یهت و رست و گوئشتی :
_ لوگبانک ! بلّ که تئی شوّ ( جود - مرد ) پر من هنچین بوٹے بدوچیت که نوکیں برپانی سرا ، آهانی پَد ودی مه بیت . بلے هرچی زوتر که زمستان سک نزیک انت !
همے وهد هرگوشک ءِ جند چه لوگ درکپت و دیستی که مُچی یـے آئی ءِ لوگ ءِ کش ءَ هست .
_ بوٹ دوچ ءَ ما را پیشدار ، بوٹ دوچ ءَ ما را پیشدار !
هرگوشک گوں وتی دست ، وتی گوشی هارینت و گوں دلجمیں توارے ءَ گوئشتی :
_ مڑاهداریں ساهداراں و مُرگاں ! اے راستیں گپے که یک وهدے مئی پیرکانی کار بوٹ ءِ دوچگ و لـَبـّه کنئگ بوته . من وت هم چیزے نه چیزے بلداں ، بلے ...
_ بلے چئے ؟ زوت بگوئش !
_ منا کار ءِ سامان پکار انت .
کار ءِ سامان اش یاؤرت و کاه واریں هرگوشک کار ءَ گـُلاییش بوت .
کمے وهد گوئست و جنگلءَ هگم بوت که هچ سهدارے ءَ هک نیست که په بوٹ دوچیں هرگوشک ءَ بدی بکنت .
هنوں وهدے که زردبهار و تاکریچ ءَ بیت ؛ هرگوشک ءِ کار سک باز بنت . آئی ءِ لوگی و چکان هم آئیا مَدَت کن انت . آهانی لوگ ءَ رو-آ سک باز ءَ بیت و لوگ پُرّ و گـَسی انت .
وهدے وهدے زردبهار ءِ تهار و گـُـوَهریں ( سارتیں ) شپاں ، پیریں مَمّ ، آهانی لوگ ءَ ییت . لوگبانک آئیا گرمیں کــَـرَم بَٹ ءَ وارینیت . دروازگ ءَ چه در ، گوریچ شیکک ءَ کشگ انت ؛ بلے لوگ ءِ تها گرم-گرم انت .
مم وهدے که گوں وتی پر پژمیں پشت ،بوٹ دوچ ءِ گرمیں نند جاه ءَ نندیت ،کمے واب کپیت و آرام کنت . هرگوشک ءِ لوگی هم آئی ءِ دیمپدیم نندیت، گوں دستاں کار کنت ، بلے پر آئی بلکیں سدمی بر چه بوٹ ءِ اکس ءِ تهتگ ءِ گپ ءَ گـُـؤت ( گوئشیت ) ، که چون و چونکا هرگوشک گوں اے کار وتی چکانی و نواسگانی زیند ءِ گهبودی ءِ مانزمان بوته .
نداره کش : سوتیوا .
