اگاں سید ءِ رَھبند مہ بوت اِنت مروچی ما کُجا اوشتاتگ اَت ایں ؟

اگاں سید ءِ رَھبند مہ بوت اِنت مروچی ما کُجا اوشتاتگ اَت ایں ؟

زاھدہ رئیس راجی

بوت کنت کہ بازیناں سید ءِ سیاھگ ءُ راست نبیسّگ ءِ وانگی ءِ سر ءَ وتی زانت ءِ کچّ ءُ کساس ءَ بازیں تاکدیم سیاہ کُتگ اَنت ، لَهتیناں نبیس اِتگ کہ سید ءِ رَھبند ءَ چِہ شَرتر یں رَھبند نیست لهتیناں گْوشتگ کہ سید ءِ رَھبند ءِ بابت ءَ سید ءِ جند ءَ ھم گْوشتگ کہ گِهتری ءِ گنجائش اَست اِنت پمشکا کمّکے سُرینگ پُرینگ پکار اِنت ءُ لهتیناں گْوشتگ کہ سید ءِ رھبند پَھک ءَ مٹّینگ لوٹ ایت ۔ 
چوش کہ ما سائِنس ءُ ٹیکنالوجی ءِ زمانگ ءَ اوشتاتگ ایں ءُ اِے زمانگ ءِ لوٹ ھمیش انت کہ ھمک وانشتی یا اِلمی گپّ ءِ منّگ ءُ نہ منّگ ءِ پسّو گوں اِلمی دلیل یا منّاک دَیگ بہ بیت۔ 
کَسے دیم پہ وت بئیت بہ گْوش ایت سید ءِ سْیاھگی رَھبند تچک اِنت ما گْوش ایں کہ تئی گپّ ءِ بنیاد چی اِنت ؟ زاناں تو سید ءِ سْیاھگ ءِ رَھبند توارینک ءِ سائینٹیفک تورانی سر ءَ چکّاس اِتگ ؟
اگاں کَسے بئیت بہ گْوش ایت کہ اِے رَھبند ءِ توک ءَ چیزے سُرینگ پکار اِنت چَہ مئے نیمگ ءَ ھمے جُست پاد کَیت کہ چونیں چیزاں سُرینگ لوٹ ئے ءُ کُجام بنیاد ءَ تو اِے گپّ ءَ جَـنَگ ءَ ئے ؟
پَـدا ھَمے رنگ ءَ کَسے بہ گْوش ایت کہ سید رَھبند پَھک ءَ مَـٹّینگ لوٹ ایت گُڑا ما گوش ایں کہ ترا رھبند ءِ مَـٹّینگ ءَ پیش آئی ءِ سرجمی ءَ رَد بَیَگ پیش دارَگ ءُ مَـنّینَگ لوٹ ایت ۔ 
چوش کہ منی بُنگپّ سید ءِ بلوچی سْیاھگ ءِ رَھبند ءِ سر ءَ اِنت باید اِنت چہ اِے سرھال ءَ پیش بہ زان ایں کہ دنیا ءِ ھَمک گُپتاری زبان ءَ وتارا چَہ دری زبان ءِ اُرش ءَ تاں ھَما وھد ءَ رکّینتگ کہ دَری زبان ءَ گُپتاری زبان ءِ گْوَشوکانی سُد ءُ سما ءَ بہ گِر تاں دٌود ءُ رَبیت ءِ سرءَ وتی شرّی ءُ بَدی دَور نہ داتگ۔ 
ما ایشی ءَ بلوچی ءِ بَدبھتی ءِ نام بہ دئیں یا کہ وشّـبَھتی ءِ کہ ایشی ءِ گْوشوک بزاں بلوچ راج ءَ بَرے پہ ڈکّالی ءُ وت ماں وتی جَـنگ جَدالاں ءُ بَرے پہ زٌورآوَرانی اُرش ءَ لَـڈّ ءُ بوج کُتگ۔ اِے لَـڈّ ءُ بوج ءِ مَستریں تاوان اِے رَس اِتگ کہ یک دْراجیں اُمرے دارنڈیھی ءَ گْوازینگ ءَ پَد لَهتے واتر کنوکاں دَری زبان ءُ ربیت ءِ بازیں چیز ھَم گوں وت ءَ زٗرتگ یاؤرتگ اَنت ۔ 
چَہ دَریں جاھاں آیٌـوکیں دَرآمد دوستیں وتیگ ءُ پہ زٌور گُت بَـیٌوکیں درآمداں کارے وَ نہ کُت بَلے وتی دَری زبان ءُ رَبیت ءِ گوں بلوچ ءِ سرزمین ءِ زبان ءَ ھٌور تَہ ھٌور اِش کُت ءُ بلوچی ءِ زَگریں زبان ءَ درآمدی ءِ پوشاک نوکیں گالوارانی نام ءَ گْور ءَ دیان کُت ءُ نامدار کُت۔ 
چَہ زبان زانتی ءِ دپترانی چکّاسگ ءَ ھَمے زانَـگ بیت اِنت کہ چوشیں گُپتاری زباناں کہ گالورانی تہ ءَ سَک باز تپاوت بہ بیت وھدے کہ آ پہ نبشتاری دْروشم ءَ ٹهینگ بنت ھَما گالوار ءَ دیم ءَ ایر کن اَنت کہ آئی ءِ تہ ءَ زبان ءِ زَگری ءِ کِساس گیشتر بہ بیت۔ 
چوناها ھَمک گالوارے وت ءَ زَگر ءُ دومیگ ءَ ھور تَہ ھوریں مار ایت بَلے اگاں وانِشت ءُ تیکنیک ءِ کالب ءَ چار ءُ تپّاس کنگ بہ بیت گُڑا تِچکی ءُ زَگری ءِ دَرگیجگ ءِ ھم گچینیں رَھبند است اَنت کہ چَہ آھانی کارمرزی ءَ دنیا ءِ کجام ھم زبان ءِ بُن ریشگ دَرگیجگ بیت۔ 
" ماہر ِ لسّانیات " یا زبان زانتاں بلوچی زبان ، اِنڈویورپین زبانانی خاندان انڈوایرانین ءِ گروپ ءُ نارتھ ویسٹرن برانچ ءِ باسکانی رِد ءَ ھوار کُتگ پمشکا بلوچی ءِ زگریں توارانی شوھازگ ءَ اویستا، کُهنیں پارسی ءُ پهلوی زبان ءِ گالانی توار ءُ وَڑ ءُ پیم چارگ بنت کہ چَہ ایشاں ھر سئیں ھمے گروپ ءِ باسکانی تہ ءَ ھوار اَنت۔ 
زبان زانتانی پولکاری ءِ رِد ءَ انّوگیں بلوچی ءِ بازیں گال ءُ گالتوار مارا اویستا ، کُهنیں پارسی ءُ پهلوی ءِ گال ءُ گالتوارانی توک ءَ گندگ ءَ کاینت ءُ وھدے کہ ھمے زبانانی ماڈرن یا انّوگیں دْروشم چار ءُ تپّاس کَـنَگ بہ بیت گُڑا مارا سک باز دِگری یا تپاوت گِندگ ءَ کَیت چریشی ءَ ھمے زانگ بیت اِنت کہ مئے بلوچی زبان ءَ وتی بُن بلوک ءِ دْروشم ءُ توار انگت ھم برجم داشتگ۔ 
بلوچی ءِ گالتوارانی ھساب ءَ سْیاھگ یا اسکریٹ ءِ گچین کنگ ءُ آبینکانی گیشّـینگ ءِ کار چوناها بازیں پولکاراں کُتگ ءُ چَہ آھاں گیشتریں مردم بلکیں دَری راج یا انگریز بیتگ اَنت بَلے بلوچی ءِ الکاپیں سْیاھگی رَھبند دیم ءَ یارگ ءَ کَسے آ رَنگ ءَ سوبین نہ بیتگ کہ سید ظهورشاہ ھاشمی بیتگ۔ 
ایشی ءِ اولی سوب وَ اِے بوت کنت کہ سید هاشمی تهنا زبان زانتے نہ بیتگ بلکیں آئی ءَ وتی ماتی زبان ءِ سر ءَ زرِنگیں دَستـرَسے ھم بیتگ پَـدا یکّیں وھد ءَ آ لچّہ کار ءُ ندکارے ھم بیتگ۔ پمشکا چَہ سید ءَ پیسر ءِ رَھبندانی تہ ءَ اگاں پہ زبان زانتاں لهتے چیز بیتگ گُڑا پہ لچّہ کار ءُ ندکاراں ھِچ نہ بیتگ اگاں پہ لچّہ کاراں چیزے مان بیتگ گُڑا رِدانک ءِ پِـڑ ءَ سوبمندی گِندگ نہ بیتگ۔ 
چوناها ھَم جهانی زبان زانتی ءِ دَپترانی تہ ءَ نبیسّ اِتگ کہ درآمدیں زبان زانت ءِ گیشّینتگیں رَھبند ءَ آ زبان ءِ گْوشوک اِلمی بنیاد ءَ رَد یا مَٹ کُت کن اَنت کہ اِے کانون ءَ نیٹیو اسپیکر ءَ گپّانی ارزشت ءُ بِستار گیشتر اَنت۔ 
سید ھاشمی ءَ بلوچی ءِ بُن توارانی ھساب ءَ ھما رَھبند کہ دیم ءَ یاؤرتگ ھَمے رَھبندانی سر ءَ اَڑوکاں ھَم وَھدے ھبر پَہ بلوچی زبان ءِ بُن توارانی جَتگ گُڑا چَہ سید ءِ گپّ ءَ ڈنّ دَر نہ کَپتگ اَنت۔ 
بَلے ھو لهتے گالواراں کہ لهتے بُن توارگوں بَدل تواراں مَٹ بَیگ ءَ اَنت آ گالوارانی پولکاراں اِے لوٹ الّم ءَ کُتگ کہ آھانی بَدل تواریں آب چَہ سْیاھگی رَھبند ءَ دَر کنگ مَہ بنت ۔ 
گالوارانی باروا باوست ءَ من پہ دگہ وھدے ءَ یَلہ دَیاں ءُ اِے دیوان ءَ تهنا بُن توارانی باروا گپ جن آں تاں گُشتانک دْراج کَش مَہ بیت ۔ 
چوش کہ اِے گپّ ءَ ما شما دْرست سرپد ایں کہ دنیا ءِ توک ءَ گْـرانتریں کار بُنگیج کَنگ یا ساچِشتکاری اِنت کہ رَندتر ءِ مردم آئی ءِ تہ ءَ کمی گیشی یاؤرت کن اَنت بَلے چیزے کہ چَہ بُندر ءَ نیست آئی ءَ دَر گیجگ ءُ دیم ءَ یارگ مزنیں دلسْیاھی اِنت۔ 
پمشکا من گوش آں کہ مگسی ھاؤس ءُ سرچمّگ دیوان ءِ زانتکارانی وت ماں وتی شور ءُ سلاه ءَ پد ٹهینتگیں رَھبند ءِ توک ءَ کہ گیشتریں سوج سید ھاشمی ءِ زُورگ بیتگ اَنت اگاں آ رَھبند سید ھاشمی ءَ وتی کتاب یا وانگی ءِ دْروشم ءَ دیم ءَ مہ یارت اِنت تاں روچ مروچی مئے باوست یا ڈیبیٹ ھمیش اَت کہ بلوچی ءَ سْیاھگی رَھبند نیست ۔ 
سید ھاشمی وتی وانگی ”بلوچی سیاھگ ءُ راست نبیسگ“ ءِ تاکدیم ۱۵ ءِ تہ ءَ گْوش ایت:
” چَہ دَہ سال ءَ گیش اِنت کہ من گوں بلوچی زبان ءَ گُلائییش آں ۔ بازیں بلوچی لچّہ کار ءُ ندکاراں گوں ھم مجلس ءُ دیوان بوتگ آں ءُ چہ اِے گپّ ءَ پہ جْوانی زانتکاراں کہ بلوچی زبان ءَ اِے سال چتور گْوازینتگ اَنت۔ “
ھَمے وانگی ءِ تاکدیم ۱۷ ءَ سید ھاشمی گْوش ایت : بلوچی زبان ءَ کہ ما مرچی ماں اِے سْیاھگ ءَ نبیسّگ ءَ ایں ایشی ءِ مستریں نیمّون ایش اِنت کہ سرجمیں بلوچستان ، ایران ، اوگانستان ءُ سندھ ءِ ھرسئیں دیماں پَـل ءُ واڑ کُرتگ ءُ چارمی نیمگ ءَ نیلبومیں زِر اِنت۔ اِے ھرسئیں مُلکاں کہ بلوچستان ماں انگّر ءَ گِپتگ ایشانی تہ ءَ ھمے سْیاھگ کارمرد بَیگ ءَ اِنت۔ اِے سْیاھگ اَربی سْیاھگ گوشگ بیت پرچا کہ ماں اَربی رَھبند ءَ اِنت کہ اَربانی بیڑ ءُ باجاں پہ سوگاتی پہ اِے ڈیھ ءُ دیاراں بَکشاتگ ، دگہ گپّے ایش اِنت کہ سرجمیں رودرآتکی بلوچستان ء ” اُردو “ ءُ روایرشُتی بلوچستان ءَ پارسی وانینگ بَیگ ءَ اِنت ۔ اگاں ناں راستیں گپ ایش انت کہ بلوچی زبان ماں اے سْیاھگ ءَ ھِجبر راست ءُ تچک نبیسّگ ءُ وانگ نہ بیت ۔“
چَہ سید ءِ اِے دانکاں پدّر بَیگ ءَ اِنت کہ اَربی سْیاھگ ءَ چِہ سید ءِ جِند ھَم دِلجم نہ بیتگ بَلے پہ ناکامی ءَ کہ کَش گْور ءَ پارسی ، کردی ، اردو ، سندھی ، سرائیکی دْرست ھَمے سْیاھگ ءِ تہ ءَ اَنت ءُ دْرستاں وتی وتی لوٹ ءِ کساس ءَ اے سْیاھگ ءِ تہ ءَ کمی گیشی کُتگ ءُ آ سْیاھگ وتی نام ءَ گوں ڈُکّینتگ پمشکا سید ءَ ھَم اِے کار کُتگ ءُ بلوچی سْیاھگ ءِ نام داتگ۔ 
آ وتی ھمے وانگی ءِ تاکدیم ۱۴ ءَ گْوش ایت کہ داں کہ یک زبانے ءِ نبیسّگ ءِ رَھبنداں نہ گیشّین ئے آزندمانی ءِ گْرانیں بار ءَ زُرت نہ کنت۔
منی جِند ھیران اِنت کہ ۱۹۶۴ ءِ زمانگ ءَ کہ دنیا ءَ ٹیکنالوجی ءِ تہ ءَ اینّچو دیمروی اگاں کُتگ ھم بلے آ مئے راج ءَ پہ الکاپی ءَ سر نہ بیتگ بَلے پدا ھَم سید ھاشمی ءَ آ زمانگ ءَ ھم اِے سُد ءُ سما بیتگ کہ رَھبند باید اِنت زندمانی ءِ سرجمیں تَـک ءُ پهناتاں گیشّـینت بہ کنت بَلے بَـژنیگیں گپّ ایش اِنت کہ انّوگیں وھد ءَ کہ وانگ ءُ زانگ ءِ سرجمیں آسراتی دست ءَ اَنت پَدا ھم پہ سید ئیگی کینگ ایر کنوک اَنچیں اَنچیں رَھبند دیم ءَ یاران اَنت کہ نَے سر ءِ پر اِنت نَے پاد۔ 
لَهتے گْوش ایت کہ سید ءِ رَھبند ءِ ھمزاهاں مارا بے وَڑ کُتگ پمشکا ھمزہ زبر ءَ گوں الپ ، ھمزہ زیر ءَ گوں دْراجیں یا (ے ) ءُ ھمزہ پیش ءَ گوں وَ ءَ مٹّینگ بہ بنت ۔
بَلے نِگبَھ سَر اِے نہ زان اَنت کہ جواناب کشّابانی جاہ ءَ گِپت نہ کن اَنت کہ آئی پی اِے ٹیبل ءِ رِد ءَ ھمزہ ءِ وَ توار ءِ جند مان نیست پمشکا سید ءَ گالانی جواناب ءِ گُڈّی سُرینوک چَہ بیگْواھی ءَ رکّینگ ءَ ھمزہ ءِ سَـررءُ چیر ءَ مان داتگ اَنت۔
چَہ بُندَری گال ءَ سْیادی یا کُمک گال ءَ جتا ایر کنگ ءِ اَرزشت ءَ ھما مردم پہ الکاپی ءَ سرپد بنت کہ آھاں لچّہ کاری ءُ " علم ِ عروض " ءِ باروا زانتکاری اَست ھاس ھَمتواریں گال یا پیشردانی گیشّینگ ءِ رَهبند ءِ بابت ءَ پرچَا کہ دستونکی لچّہ کاری اِزم ءِ توک ءَ پیش رِدانی جوڑ کنگ ءَ بُن گالانی گُڈّی آب ھَمـتوار کَنگ چَہ دْرستیں گپّاں پیسرتر اِنت ۔ اگاں ما ھمزہ زبر ءِ جاہ ءَ الپ ءِ شور دَیوک ءِ گپّ ءَ بہ منّ ایں گُڑا چَہ نزانتکاری ءَ روچا ، شپا ، دپا سپا ، دلا ، اَسا ، ھُدا ، وتا دْرستیں گالاں گُڈّی توار الپ بَیگ ءِ سوب ءَ پیشردانی توک مان دینت ءُ چَہ بَدبَھتی ءَ بازیں اَنچیں کہ سید ءِ رھبند ءِ رَندگیری ءِ جارپِـرّینوک اَنت بَلے اِے رَدی ھمایانی گْور ءَ ھَم گِندگ ءَ کَیت۔ 
ھَمے رَنگ ءَ ھمزہ پیش ءَ واءَ گوں مٹّینگ ءِ شور دَیوک ھم نہ زانگ ءَ اَنت کہ ماں بلوچی زبان ءَ ھمزہ پیش او ءِ تواربُن بُـندَر ءَ پیش ءِ توار اِنت ءُ وا ءِ توار نَہ کشگ ءَ اِنت چوش کہ ما پارسی ءُ اُردو ءَ گِندایں گُڑا چون بیت کنت کہ ما ایشی ءَ گوں وا ءَ بہ مٹّین ایں کہ وَ ءِ توار ءُ بزانت بلوچی ءَ پهکا جِـتا اِنت ءُ او ءِ بزانت ءَ آ ھِجبر دات نہ کنت۔ 
ھَمے رَنگ ءَ ھمزہ زیر ءِ نِشان ءَ گوں ھمزہ ءُ دْراجیں ے (ئے)ءَ ترّینگ ءِ شور دَیوک ءَ بَلکیں شمُشتگ کہ سید ءِ ھمزہ زبر ھمزہ زیر ءُ ھمزہ پیش ءِ گال ماں بلوچی زبان ءَ جتا ءُ سرجمیں گال اَنت اِے اردو ءِ کا، کی ، کو ءِ بزانت ءَ ھم دَیگ ءَ اَنت ءُ سید رَھبند ءِ توک ءَ ھمزہ دْراجیں ے چَہ ایشاں جتائیں مانا ءُ بزانت دَیگ ءَ اَنت۔ وَھدے کہ تو دْراجیں یا ءِ سر ءَ ھمزہ دئے ءُ ھما بزانت ءَ کشّگ لوٹ ئے کہ ھمزہ زیر کشّگ ءَ اِنت گُڑا آ جاہ کہ آئی ءِ وتیگ اِنت اَود ءَ تَو چے چیز ءَ ءُ چون مان دئے ؟
اگاں آ گْوش اَنت کہ آ وتی بُندری جاگہ ءَ ھم ھوار اِنت گُڑا جُست ایش اِنت کہ یکّیں نشان ءَ دوجتائیں بزانت دَیَـگ ءَ شما وتی رَھبند ءُ بُن رھبند ءَ پرچَا اَڑینگ ءَ اِت کہ نودَربر ئِے ھَم الکاپی ءَ ونت ئِے مہ کنت۔ 
بس نہ اِنت کہ انگریزی ءِ بَٹ ءُ پُٹ یکّیں یو ءِ دوتوارانی مان دَیگ ءَ تاں روچ مروچی شومان اَنت۔ 
ھَمے رَنگ ءَ ھمزہ زیر ءُ دْراجیں یا (ے) کہ یَک دْراج کشّابی توارے آئیرءَ گوں ھمزہ ءُ گردیں ی ءَ مٹّینوکاں چارگ لوٹ ایت کہ آئی پی اے ٹیبل ءِ توک ءَ ھمزہ ءُ گردیں ی ءِ توار دْراج کشّابی توارے نہ اِنت پمشکا یک دومی ءِ جاگہ ءَ ھچ پیم ءَ اتک نہ کن اَنت۔ 
اِد ءَ اِے گپّ زانگ الّمی اِنت کہ زبان زانتانی گوشگ ءِ رِد ءَ چَہ پارسی ءُ اُردو ءَ گیش واویل سینسیٹیو زبان بلوچی اِنت ۔ پمشکا لهتے دیم پہ لاطینی ءَ تچ اَنت ءُ بازیں سرپُٹی ءُ بے سوبی ءَ رند پد ءَ ھَمے اَربی یا بلوچی سْیاھگ ءِ سر ءَ دار اَنت بَلے گوں بے رھبندیں شوراں کہ چریشی ءَ زانگ بیت کہ آھانی وتی جِند ھَم راستی ءَ تچک نہ اَنت کہ آھاں کُجام چیز گیشتر اَڑینگ ءَ اِنت۔ 
ھَمے رَنگ ءَ لهتے مردماں نون غنہ گوں اعلان ِ نون ءَ مٹّینگ ءِ شور داتگ ءُ ڑے ءِ توار گوں ڈال ءَ ۔ 
منی سرپر نہ بیت اِنت کہ ما بلوچی زبان ءَ دَر بلوچی زبان ءِ آدینک ءَ پرچَا چارگ ءُ چکّاسگ لوٹ ایں وھدے کہ مئے زبان ءِ تَب ءُ مئیل چہ انّوگیں پارسی ءَ ھم جتا اِنت۔ 
اگاں پارسی گْوشوک ءِ دَپ پہ ڑے ءِ گْوشگ ءَ اَڑ ایت ایشی ءِ میار بلوچی زبان ءِ وَ نہ انت کہ آئی ءِ سْیاھگی رھبند ءَ ما گَپچل بہ کن ایں ؟ بلوچی زبان ءَ دْرستیں بلوچ سرپد اَنت کہ گُڑگ ءُ گُڈّگ دوجتائیں گال ءُ توار اَنت کہ ڈال ءِ جاہ ءَ ڑے ھِجبر گپت نہ کنت ۔ 
اے دَروَراں اَبید ھَم لهتے چیز اَست اِنت کہ مردماں سید رَھبند نہ منّگ ءِ نیمّون ءَ داتگ بَلے چوش کہ سید رھبند ءَ نوں کساس نیم سدی ءِ وھد گْوازینتگ ءُ نوں زِندمان ءِ ھَمک تَـک ءُ پهنات ءِ سر ءَ نِبشتـهی نکان کہ واناک اَنت دْرست سید رَھبند ءِ تہ ءَ نبشتہ بیتگ اَنت ءُ اَنگت ھَم بَیگ ءَ اَنت ءُ من سدّک آں کہ دیمترءَ سندھی ءُ بنگالی ءِ رنگ ءَ ٹیکنالوجی ءِ زبان کہ بلوچی ءَ ترّایت آ ھَم ھَمے سْیاھگ ء رھبند ءِ برکت ءَ ۔پمشکا اگاں سید ءِ رَھبند مہ بُوت اِنت مروچی ما اینّچو دیم ءَ رَپت نہ کُتگ اَت کہ ھما بلوچی زبان ءِ سرجمیں مڈّی کہ تهنا لچّہ کاری بیتگ مروچی اِے زبان ءِ توک ءَ اھوالکاری ، لَبزانک ، فلسفہ ، تب زانتی ، سائنس ءُ ٹیکنالوجی دْرست نبشتہ بَیگ ءَ اِنت ءُ اِے دْرست سید رَھبند ءِ برکت ءَ اَنت۔ من وتی گپ ءَ چَہ ھَمدا ھلاس کن آں ۔ پہ منی گُشتانک ءِ دلجمی ءَ گوشدارگ ءِ شمئے دْرستیں مردمانی منتوار آں ۔
وَژنام بات ات 
۲۱ اپریل ۲۰۱۷ گْـوادر